„Zobacz czym oddychasz. Zmień to” – to piąta edycja kampanii Polskiego Alarmu Smogowego. W jej trakcie mobilna instalacja pokazująca model ludzkich płuc, odwiedziła już 40 miejscowości w ośmiu województwach. Mimo łagodnej zimy, w wielu miejscowościach materia pokrywająca mobilne płuca zaczerniła się, wskazując na złą jakości powietrza. Najgorsze wyniki pokazała instalacja w Aleksandrowie Kujawskim w województwie kujawsko-pomorskim.

Antysmogowa instalacja mobilnych płuc podróżuje po Polsce od ponad trzech miesięcy. W tym czasie odwiedziła już 40 miejscowości, pokazując jakim powietrzem oddychają ich mieszkańcy. To  piąty sezon grzewczy, w którym PAS prowadzi kampanię, ale pierwszy, w którym instalacja odwiedzała miasta i gminy na ich zaproszenie. Do końca sezonu mobilne płuca trafią jeszcze do czternastu miejscowości.

– Spotkaliśmy się z bardzo dużą popularnością naszej kampanii, otrzymując wiele zaproszeń z gmin – mówi koordynatorka kampanii Magdalena Cygan – Części miejscowości musieliśmy odmówić z uwagi na ograniczoną liczbę instalacji. Ale zapraszamy na kolejny sezon grzewczy, postaramy się uwzględnić jak najwięcej chętnych gmin. Największe zapotrzebowanie na mobilną instalację zanotowaliśmy w Małopolsce i województwie śląskim – w tym sezonie grzewczym odwiedziliśmy już dwadzieścia gmin. Co ciekawe, nasza instalacja była obecna  na różnego rodzaju imprezach. Byliśmy na Igrzyskach Wolności w Łodzi, Śląskim Festiwalu Nauki czy Kongresie “4 żywioły” Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nasza instalacja  była też przedmiotem  licytacji Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. W rezultacie aukcji jeszcze tej zimy pojedziemy z nimi do Sulęcina w województwie lubuskim.

Dwumetrowy model ludzkich płuc „oddycha” pochłaniając zanieczyszczenia powietrza. Są one filtrowane przez “płuca” i osiadają na białej materii, która – zależnie od poziomu zanieczyszczenia powietrza – przybiera grafitowy, a nawet czarny kolor. Instalacja ustawiana jest na dwa tygodnie w różnych lokalizacjach.

Płuca umieszczane są głównie w miejscach, w których nie ma pomiarów jakości powietrza, a mieszkańcy często nie mają świadomości, jakim powietrzem oddychają. Kampania ma na celu nie tylko pokazanie zanieczyszczenia powietrza, ale również nakłania do działania, czyli ocieplenia domów i wymiany starych nieefektywnych kotłów i pieców. Rezygnacja z “kopciucha” i instalacja nowoczesnego, wydajnego źródła ciepła jest inwestycją, która nie tylko zmniejszy rachunki za ogrzewanie, ale również poprawi jakość powietrza. Istotne, w kontekście obniżania kosztów ogrzewania, jest także termomodernizacja budynku. Aż 70% polskich domów nie ma wystarczającego ocieplenia ścian i stropów, co sprawia, że ich ogrzewanie to znaczne straty finansowe. Ciepło ucieka zwiększając koszty ogrzewania – w ocieplonym budynku możemy je obniżyć przeciętnie o około połowę. 

Na instalacji znajduje się numer infolinii programu Czyste Powietrze, a także odniesienie do strony internetowej, gdzie można znaleźć więcej informacji na temat możliwości pozyskania dotacji. Program oferuje wsparcie do wymiany kotłów i termomodernizacji budynku, a osoby o najniższych dochodach mogą otrzymać nawet 135 tysięcy złotych. Program Czyste Powietrze jest najważniejszym programem antysmogowym, który umożliwił dotychczas wymianę ponad 700 tysięcy kotłów, co przełożyło się na zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza. Dotacje do ocieplenia domów sprawiły, że obecnie już 70% beneficjentów Programu decyduje się na inwestycje termomodernizacyjne. Utrzymanie i dalszy rozwój Programu jest kluczowe dla poprawy jakości powietrza w Polsce. 

Płuca odwiedziły:

Woj. dolnośląskie – Bolesławiec, Lubań, Wrocław, Wałbrzych
Woj. lubuskie – Łęknica
Woj. śląskie – Bochnia,Ustroń, Łaziska Górne, Lubliniec, Krapkowice, Czerwionka-Leszczyny, Czeladź, Mysłowice, Częstochowa, Rydułtowy,
Woj. mazowieckie – Nowy Dwór Mazowiecki, Celestynów, Łowicz, Pilawa, Piaseczno, Michałowice
Woj. łódzkie – Pabianice
Woj. małopolskie – Niepołomice, Chełmek, Nowy Targ, Pcim, Myślenice, Kamień, Gromnik, Skawina, Liszki, Wielka Wieś
Woj. kujawsko-pomorskie – Nakło nad Notecią, Potulice, Kcynia , Osięciny koło Włocławka, Aleksandrów Kujawski, Dobrcz, Chełmża,
Woj. pomorskie – Wejherowo, Puck, Choczewo, Karczemki – Gdańsk, Kartuzy

Kampanię przeprowadzono dzięki pomocy i aktywności lokalnych alarmów smogowych. Dwie instalacje wykonali aktywiści i obywatele skupieni wokół Kcyńskiego Alarmu Smogowego i Pomorskiego Alarmu Ekologicznego. Partnerami kampanii są: Allegro Foundation, Fundacja Better Future oraz Grupa LUX MED. Kampania otrzymała również wsparcie Screen Network, dzięki któremu “mobilne płuca” pojawiają się na ekranach cyfrowych w całej Polsce.

Na sto dni przed wejściem w życie zakazu „kopciuchów” w gminach Metropolii Krakowskiej funkcjonuje ponad 12 tysięcy takich urządzeń. Wraz z wejściem w życie uchwały antysmogowej od 1 maja 2024 roku, wszystkie pozaklasowe piece i kotły  staną się nielegalnym źródłem ogrzewania. Krakowski Alarm Smogowy podsumował likwidację starych kotłów w gminach okalających Kraków od stycznia do końca września 2023 roku – to tylko 1305 wymienionych urządzeń. Przy takim tempie wymiany – komentuje KAS – będziemy czekać na czyste powietrze jeszcze prawie 10 lat. 

Od wprowadzenia zakazu stosowania węgla i drewna w Krakowie minęły już ponad 4 lata i w ostatnim czasie obserwujemy znaczną poprawę jakości powietrza. Liczba dni smogowych spadła ze 116 w 2012 r. do 16 w 2023 r. (stacja monitoringu przy ul. Bujaka). Bardzo wysokie poziomy zanieczyszczeń, z jakimi mieliśmy do czynienia jeszcze 10 lat temu, już się nie zdarzają, a biorąc pod uwagę pyły PM10 czy benzo(a)piren – na przestrzeni tych lat ich średnioroczne stężenia zmniejszyły się o ponad 50%. Dlaczego więc w Krakowie wciąż występują dni kiedy powietrze jest mocno zanieczyszczone, pomimo zlikwidowania praktycznie wszystkich kotłów na węgiel i drewno? Jednym z powodów krakowskiego smogu jest napływ zanieczyszczeń z innych małopolskich gmin, a zwłaszcza tych wchodzących w skład Metropolii Krakowskiej, czyli z tzw. “obwarzanka”.

Jeszcze w 2020 roku szacowano, że w “krakowskim obwarzanku” dymiło 33 tysiące “kopciuchów”, obecnie jest ich 12 251 (Rys. nr 1, stan na 30.09.2023). Dzięki eliminacji “kopciuchów” jakość powietrza w okalających Kraków gminach znacząco się poprawiła. Pokazuje to, że kierunek zmian jest dobry i należy je kontynuować. Najwięcej “kopciuchów”  znajduje się w Gminie Biskupice – 1637, co oznacza, że w ponad połowie wszystkich budynków jednorodzinnych  mogą funkcjonować tego typu systemy grzewcze. W niechlubnej pierwszej trójce znalazły się również gminy: Wieliczka i Niepołomice. 

Zmiana uchwały antysmogowej i wydłużenie terminu likwidacji pozaklasowych kotłów przełożyły się na spowolnienie tempa wymiany “kopciuchów”. Jak wynika z danych uzyskanych w ramach informacji publicznej w pierwszych trzech kwartałach 2023 roku we wszystkich 14 gminach Metropolii Krakowskiej (bez Krakowa) wymieniono 1305 kotłów (Tabela nr 2).  Niektórzy mieszkańcy decydowali się na rezygnację z tego typu urządzeń zachęcani dotacjami, ale też z uwagi na wysokie koszty ogrzewania domów węglem w starych, nieefektywnych kotłach. Liderem w wymianie starych urządzeń grzewczych w tym okresie jest Gmina Wieliczka (151), Niepołomice (143), Zielonki (139), natomiast gminy z najgorszym wynikiem to Świątniki Górne (18) i Biskupice (33).

Pomimo, iż tempo wymiany kotłów spadło w porównaniu do 2022 roku (w całym roku wymieniono 2 691 kotłów), pewną nadzieję daje liczba złożonych wniosków o dotację w trzech pierwszych kwartałach 2023 roku, która jest wyższa niż liczba wymienionych urządzeń. W kolejnych miesiącach możemy spodziewać się więc, że wymiana “kopciuchów” nieco przyspieszy. Największą aktywność w przekonywaniu mieszkańców do korzystania z dotacji na wymianę wysokoemisyjnych urządzeń obserwujemy w Wieliczce, Zabierzowie i Niepołomicach – tam mieszkańcy złożyli odpowiednio 306, 189 i 169 wniosków na wymianę kotłów.

– Gdy we wrześniu 2022 r. Sejmik oddalił datę zakazu dla „kopciuchów” o 14 miesięcy apelowaliśmy do Radnych i Zarządu Województwa o natychmiastowe uruchomienie kampanii informacyjnej przekonującej obywateli do wymiany kotłów – mówi Ewa Lutomska z Krakowskiego Alarmu Smogowego – Tak się nie stało. Po ponad roku od wprowadzenia zmian wciąż nie widzimy zaangażowania po stronie władz Małopolski. Tempo wymiany kotłów znacznie spowolniło, a ostatnie dni pokazały, że małopolski smog ma się świetnie i wciąż zagraża zdrowiu i życiu Małopolan.

– 1 maja 2024 r. używanie “kopciuchów” w Małopolsce stanie się nielegalne – dodaje Lutomska. – Egzekwowanie nowych przepisów będzie zależeć nie tylko od władz gmin sąsiadujących z Krakowem, ale też od nowych władz naszego miasta. To właśnie Prezydent Krakowa jest Prezesem Zarządu Stowarzyszenia Metropolia Krakowska, do której należą wszystkie gminy sąsiadujące z Krakowem. Misją Metropolii Krakowskiej jest podejmowanie wspólnych i solidarnych działań, odpowiadających na stojące przed nią wyzwania. Jednym z najważniejszych wyzwań jest bez wątpienia czyste powietrze. Czy nowy prezydent będzie w stanie zrozumieć powagę sytuacji i podjąć działania, które poprawią powietrze w mieście? – pyta Lutomska. 

Na środowej sesji krakowscy radni odrzucili inicjatywę uchwałodawczą komitetu „Kraków dla Kierowców”, której celem było odwołanie Strefy Czystego Transportu w mieście. Jednocześnie wielu radnych wyraziło poparcie dla idei wprowadzenia SCT w Krakowie. Podkreślano, że w związku z unieważnieniem dotychczasowej uchwały o SCT, należy po wyborach samorządowych podjąć prace nad nową uchwałą wprowadzającą strefę, w celu dalszej poprawy jakości powietrza w mieście.

Decyzja o odrzuceniu inicjatywy uchwałodawczej komitetu „Kraków dla Kierowców”, który domagał się likwidacji Strefy Czystego Transportu, była zgodna z rekomendacjami prawników. SCT nie może być ani powołana, ani zmieniona, ani zlikwidowana za pomocą obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej – te uprawnienia leżą w gestii prezydenta miasta. Poparcie inicjatywy „Kraków dla Kierowców” byłoby znaczącym naruszeniem prawa. 

Uchwała o SCT została w całości unieważniona w zeszłym tygodniu przez Wojewódzki Sąd Administracyjny. Sąd zarzucił uchwale błędy formalne – brak dokładnego określenia granic strefy oraz brak dokładnego opisania zasad organizacji ruchu w strefie. Nie podważył jednak potrzeby stworzenia SCT w Krakowie. 

„Cieszy nas, że wielu radnych wyraziło poparcie dla idei SCT w mieście oraz gotowość do podjęcia prac nad nową strefą. Radni dobrze rozumieją, że dalsza poprawa jakości powietrza w Krakowie będzie trudna do osiągnięcia jeśli nie ograniczymy emisji z transportu. Uważamy, że konkretne decyzje w sprawie SCT powinny być pierwszymi działaniami nowego prezydenta i jego administracji, którą krakowianie wybiorą w kwietniu 2024” – mówi Ewa Lutomska z Krakowskiego Alarmu Smogowego.  

Transport samochodowy jest odpowiedzialny za około 75% zanieczyszczenia krakowskiego powietrza dwutlenkiem azotu. Kraków ma najwyższe stężenia dwutlenku azotu w całej Polsce. Roczne normy Światowej Organizacji Zdrowia dla tego zanieczyszczenia są od lat przekraczane i choć sytuacja się stopniowo poprawia, to w 2023 roku w śródmieściu normy te zostały przekroczone czterokrotnie.

„Władze Krakowa są zobowiązane do wprowadzenia SCT przez szereg dokumentów. Taki obowiązek wynika z Programu Ochrony Powietrza. Ale nie tylko. Krakowska strefa stanowi jeden z kamieni milowych w Krajowym Programie Odbudowy i jej przyjęcie warunkuje wypłatę pieniędzy z KPO. Wreszcie prawo polskie i unijne zobowiązuje władze Krakowa do podjęcia szeregu działań na rzecz ograniczenia stężeń dwutlenku azotu, gdyż te są w Krakowie za wysokie” – dodaje Ewa Lutomska.

O odrzucenie inicjatywy „Kraków dla Kierowców” apelowali niedawno eksperci zrzeszeni w Koalicji Lekarzy i Naukowców na rzecz Zdrowego Powietrza, a także ponad 50 organizacji i inicjatyw społecznych zajmujących się ochroną zdrowia, środowiska, czy sprawami społecznymi. 

Aleksandra Piotrowska ze Stowarzyszenia Akcja Ratunkowa dla Krakowa dodaje: „Mam nadzieję, że prace nad SCT ruszą od razu po wyborach. Przecież głównym celem SCT jest ochrona zdrowia najmłodszych mieszkańców naszego miasta, dzieci. Jako mama dziecka chorującego na astmę liczę na odpowiedzialną postawę radnych nowej kadencji i niezwłoczne zajęcie się tym tematem.”